Hoger dan de werkelijkheid*

Foto van de website Galeries.nl

Ik had het plan nog een keer wat te vertellen over de film Vliegtuig van Joost Conijn. Van die film heb ik erg genoten en daar zou ik graag iets van willen overbrengen. Ik verheugde me erop dat nu eens op te schrijven, maar inmiddels zit ik al een tijdje achter mijn toetsenbord en vrees dat het niet gaat lukken zoals ik het zou willen. Daar zijn diverse redenen voor: ik heb het boek Joe Speedboot niet zelf, over de film is niet erg veel te vinden, en in mijn hoofd zitten slechts vage beelden en gedachten. Maar ik ga het in elk geval proberen.

In Joe Speedboot komt een verhaal voor over jongens die zelf een vliegtuig bouwen. Misschien was het ook maar één jongen die het bouwde (daar heb je het al, dat kan ik nu niet opzoeken). In het dorp waar deze jongens woonden ging het gerucht dat een vrouw soms naakt in haar tuin zat te zonnen. Helaas was de tuin omgeven door schuttingen en de enige oplossing leek het bouwen van een vliegtuig. Zo gezegd, zo gedaan. Het vliegtuig kwam er, al steeg het uiteindelijk op in de winter en zal er toen in die tuin niet veel te zien zijn geweest. Maar daar ging het inmiddels ook al niet meer om.

Toen ik dit verhaal las dacht ik: leuk bedacht, maar dat kan natuurlijk nooit. Dat maakte ook niet uit, want in het boek was het heel aannemelijk dat het gebeurde en dat is m.i. de kracht van literatuur: iemand laten geloven in wat je schrijft. Later hoorde ik dat zo'n zelfgemaakt vliegtuig echt bestaan had, maar het fijne daarvan werd me pas duidelijk toen Tommy Wieringa (de schrijver van Joe Speedboot) gastschrijver werd bij TU Delft en daar een lezing gaf en ook een avond organiseerde rond de film Vliegtuig. Op die laatste avond hoorde ik dat het vliegtuig in Joe Speedboot geïnspireerd was door het vliegtuig van Joost Conijn.

Joost Conijn maakte een achteruitrijfiets; hij bouwde een auto van hout die op een houtmoter reed en ging daarmee naar Oost-Europa, o.a. naar Tsjernobyl; hij maakte een film over zijn min of meer 'in het wild' opgroeiende buurkinderen op het KNSM-eiland, die op tv te zien is geweest en die je nu nog via internet kunt zien; hij bouwde in de woestijn van Marokko een hek dat automatisch opengaat als er een auto aankomt en hij maakte met twee vrienden een fietstocht door Marokko en deed daar in de film Olland verslag van. Hij bouwde ook een vliegtuig. Ik wist dit allemaal niet, maar kwam er langzamerhand achter nadat ik op die avond in Delft Joost Conijn en zijn film Vliegtuig had gezien.

Joost Conijn kreeg het idee eigenhandig een vliegtuig te bouwen en bouwde dat min of meer zoals jongens vroeger een zeepkist bouwden. In de film is te zien hoe dat in zijn werk ging: hoe hij praatte met mensen die hem advies gaven, hoe hij op de sloop materialen kocht, hoe hij het vliegtuig in elkaar zette en hoe hij daar bij geholpen werd, hoe hij het vervolgens weer gedeeltelijk uit elkaar haalde en hoe hij de stukken in een aanhangwagen achter zijn auto naar Marokko bracht om ze daar weer aan elkaar te koppelen en hoe het vliegtuig uiteindelijk in de woestijn van de grond kwam en vloog. De film laat vooral een onvoorstelbaar doorzettingsvermogen en een indrukwekkende onverstoorbaarheid zien. Want zo'n beetje alles wat mis kon gaan ging ook mis. B.v.: de auto waarmee hij naar Marokko reed was oud en ging kapot en moest ergens in een dorpje in een kleine garage gerepareerd worden, wat dagen kostte (maar wel mooie beelden opleverde).

Ik geloof dat het niet in de film te zien was maar dat Conijn het op die avond zelf vertelde: ook de vliegtuigmotor (een automotor) ging kapot omdat het koelwater bevroor in de woestijnnacht. De moeder van Conijn heeft toen per vliegtuig een nieuwe motor gebracht, in stukken uit elkaar gehaald om als handbagage mee te kunnen (nog voor 9/11 neem ik aan). (Het grappige van dit verhaal is dat het een van de weinige dingen is die ik me nog met zekerheid herinner van die avond omdat ik het zo bijzonder van die moeder vond dat ze meewerkte aan dit project, maar dat ik inmiddels op internet een filmpje gevonden heb waarin Tommy Wieringa vertelt dat het de váder van Joost Conijn was. Zo lijkt het verhaal er omheen al een soort mythe.)

Uiteindelijk heeft het vliegtuig, met Conijn aan het roer (of hoe heet zoiets) echt even gevlogen boven de Marokkaanse woestijn. Later heeft hij het verbeterd en heeft het langer gevlogen, ik geloof boven Tsjechië (dit is volgens mij niet meer in de film te zien), en is het daar neergestort met Conijn en een passagier erin, die het allebei overleefd hebben.

Na afloop van de film waarbij ik zoals dat heet op het puntje van mijn stoel zat, stelde Wieringa wat vragen aan Conijn. Aan de vragen lag het niet, want naast goed schrijven en goed voorlezen kan Wieringa ook nog 's goed interviewen, maar de antwoorden van Conijn waren meestal nogal kort. B.v. op de vraag 'Hoe kwam je daar nou toe om een vliegtuig te gaan bouwen?' was het antwoord, na enig nadenken 'Dat leek me wel leuk.' In de zaal heb je dan altijd wel een paar mensen die er een theorie over willen horen en er iets filosofisch van willen maken (misschien om hun eigen kennis op dat gebied te etaleren), maar dat had op Conijn geen enkele invloed. Dat het vliegtuig en alles eromheen in feite een kunstwerk is, was ook niet aan de orde. Er was een vlieguig gebouwd en het had gevlogen, daar ging het om. Wieringa vroeg ook nog of het eigenlijk niet een beetje raar was om zelf een vliegtuig te bouwen terwijl er toch veel betere vliegtuigen bestaan. Iets wat je zelf maakt is iets heel anders, antwoordde Conijn daarop.

Omdat het vliegtuig gewoon het vliegtuig was en de film gewoon de film en er verder geen enkele diepere lading aan werd meegegeven, kon je er als toeschouwer van denken wat je wou. Zelf was ik eerst vooral geboeid door het spannende avontuur, vol tegenslagen en met een onverschrokken hoofdpersoon: een pachtig jongensboek en nog echt gebeurd ook. Een hele opluchting dat het uiteindelijk lukte en dat het vliegtuig vloog, maar alles wat er aan vooraf ging maakte toch de meeste indruk: het blijven geloven in het doel en het steeds maar weer tegenslagen weten te overwinnen.

Na afloop teruglopend naar de trein begon ik er mijn eigen lading in te stoppen. Die film, dat was eigenlijk een metafoor voor het leven zelf, en dat soort gedachten. Die moet iedereen die daar zin in heeft er verder zelf maar bij bedenken.

Toen ik de film zag bleek net de week daarvoor de laatste week te zijn geweest van een tentoonstelling in Museum Boijmans, waar o.a. het vliegtuig en de houtauto en alle films van Conijn te zien waren geweest. Dat ik dat niet eerder geweten had speet me natuurlijk wel.

Als iemand mij een tip kan geven waar ik die film nog eens kan bekijken: dankbaarheid zal hem/haar ten deel vallen plus desgewenst appel- of kwarktaart naar keuze, huisgemaakt en thuisbezorgd overal in Nederland (voor zover met openbaar vervoer te bereiken).

Zelf heb ik ook nog een tip: als er nog eens gebrainstormd moet worden over de toekomst van de bibliotheek zou het misschien een idee zijn om voor de afwisseling eens niet naar Umbrië af te reizen, maar een zaaltje te huren en daar Vliegtuig van Joost Conijn te bekijken.

Er is een boek van Joost Conijn: IJzer en video, waarin zijn projecten beschreven worden en waarin je foto's ervan kunt zien.** De foto's van het vliegtuig vond ik na de film een beetje tegenvallen, maar die van de houtauto vond ik prachtig.
Wie geïnteresseerd is googele zelf verder. Eén link: het filmpje met Tommy Wieringa waarin de moeder ineens een vader is.

Ik hoop dat het gelukt is in elk geval íets van mijn enthousiasme over deze film over te brengen.

*'Hoger dan de werkelijkheid staat de mogelijkheid.' Martin Heidegger. Leek mij wel een aardige titel voor dit stukje.
** @Henk: De ZB heeft het boek.

p.s. Nou bleek bij nader inzien Joe Speedboot toch in mijn kast te staan. Het zijn vier jongens die het vliegtuig bouwden: Joe, Engel, Christof en Frans.
Citaat: '- 't Is eigenlijk heel simpel, zei hij. Als we haar naakt willen zien, moeten we zelf een vliegtuig hebben.'
Dat had ik in elk geval goed onthouden. Die 'hij' is Joe. Het dorp heet Lomark.