Wat ik las 49

In Zomertijd van J.M. Coetzee, dat ik onlangs las, kwam zijn debuut Schemerlanden uit 1974 ter sprake. Ik kende dat boek niet, maar het bleek in mijn kast te staan en ik kon er dus zo in beginnen. Ik vond het een verrassend boek. Ik ben benieuwd hoe het destijds besproken is, maar daar kan ik niets van terugvinden. Waar zijn de recensies uit het pré-digitale tijdperk gebleven, weet iemand dat?

De verrassing was dat ik het geen 'echte Coetzee' vond, d.w.z. de Coetzee zoals ik hem meende te kennen. Voor mij is Coetzee vooral de man die de eenzaamheid van de mens en het onvermogen de medemens te begrijpen beschrijft. En nou zie je maar weer dat het wel eens nuttig is (ik bedoel nu: nuttig voor mezelf) als je probeert iets over een boek op te schrijven, want toen ik de voorgaande zin aan het schrijven was dacht ik ineens: maar dat doet hij in Schemerlanden ook! Terwijl ik juist wilde gaan zeggen dat dat in Schemerlanden anders is.

Ja, hoe zit het nou? Eigenlijk is het vrees ik te moeilijk om uit te leggen, maar laat ik een poging doen. In Schemerlanden worden de eenzaamheid en het onvermogen meer verpakt in een verhaal, maar ze zitten er wel degelijk in. Ze troffen me minder omdat ze meer op afstand bleven, omdat het lijkt te gaan over mensen die zó anders zijn dan je zelf bent dat je je het niet hoeft aan te trekken. Zoiets. Maar waarschijnlijk, vermoed ik nu, is die afstand slechts schijn en moet je je het wel degelijk aantrekken.

Schemerlanden bestaat uit twee verhalen: Het Vietnamproject en Het relaas van Jacobus Coetzee. In Het Vietnamproject lezen we een verslag van Eugene Dawn, specialist in psychologische oorlogvoering, die een essay heeft geschreven over de vraag waarom het Amerikaanse leger er ondanks voortdurende bombardementen (het verhaal speelt in de jaren '70 van de 20e eeuw) maar niet in slaagt de oorlog in Vietnam te winnen. Zijn baas heet Coetzee en die geeft Dawn de opdracht zijn artikel te herschrijven, omdat het voor de legerleiding te moeilijk is. Terwijl Dawn daar mee bezig is verandert zijn verslag in een soort dagboek waarin we lezen dat hij zijn vrouw heeft verlaten en met zijn zoontje zijn intrek heeft genomen in een hotel. Hij wordt daar gevonden door de politie. Zijn vrouw is er ook bij en als de deur wordt ingetrapt steekt Dawn zijn zoontje met een mes. De rest van het verhaal vertelt hij vanuit een psychiatrische inrichting.

Het relaas van Jacobus Coetzee speelt omstreeks 1760. Jacobus is een afstammeling van Hollanders die zich in zuidelijk Afrika hebben gevestigd. Hij heeft een boerenbedrijf en beschouwt zich als ontdekkingsreiziger. Hij gaat op olifantenjacht en komt onderweg in aanraking met een Hottentottenstam, waar hij een tijd verblijft omdat hij ziek is. Aanvankelijk lijkt men hem goedgezind, later wordt hij vernederd en bestolen. Zijn bedienden, oorspronkelijk ook Hottentotten, laten hem in de steek en hij gaat alleen terug naar de boerderij. Het lukt hem om te overleven en de honderden kilometers te voet af te leggen. Later keert hij met een groep gewapende mannen terug om wraak te nemen op de Hottentotten.

Zo ongeveer was het, met de nadruk op ongeveer. Ik zou het boek (minstens) nog een keer moeten lezen om er beter verslag van te kunnen doen.

Wat me in het boek opviel, vergeleken met wat ik verder van Coetzee ken, is dat het weliswaar over individuen gaat, maar dat het wederzijds onbegrip iets lijkt te zijn van groepen: Amerikanen tegenover Vietnamezen, blanken tegenover Hottentotten. Misschien is het zo dat Coetzee in zijn latere romans heeft uitgewerkt dat dit onbegrip ook bestaat tussen alle individuen. Misschien, want ik weet het niet en het is me eerlijk gezegd te ingewikkeld. Wie Coetzee wil begrijpen zal hem moeten lezen en herlezen en blijven lezen en wie daar, zoals ik, te ongedurig voor is, zal hem niet (of slechts ten dele) begrijpen. Misschien zou het een goede keuze zijn om voortaan alleen nog maar Coetzee te lezen. Maar dat kun je ook zeggen van Céline, of Kértesz, of Proust. En stel dat je zo'n schrijver dan uiteindelijk begrijpt, wat heb je daar dan aan? Weet je dan beter hoe je moet leven? Vast niet. Dus ik lees maar weer gewoon op de oude voet verder. Aanrommelen, dat is het en dat zal het wel blijven.

Opmerkelijk vond ik dat in beide verhalen een Coetzee voorkomt, in het laatste verhaal zelfs meer dan een, omdat dat zgn. bezorgd en van een nawoord voorzien is door S.J. Coetzee en vertaald door J.M. Coetzee. Dat Coetzee een personage is in een door hemzelf geschreven boek, zoals in Zomertijd, is dus iets wat ook in zijn debuut al het geval was. Hoe het in zijn andere boeken is weet ik niet (meer). Wel neem ik aan dat de titel van de ter gelegenheid van zijn 70e verjaardag verschenen bundel J.M. Coetzee, persoon en personage, die ik nu aan het lezen ben (maar slechts ten dele begrijp) er iets mee te maken heeft.

(Katharina, ik heb mijn hoop op jou gevestigd voor wat meer inzicht.)


Zie hier voor een mooiere omslag van Schemerlanden.