Wat ik las 34

Vandaag las ik het laatste stukje van het nawoord van Leven en lot van Vasili Grossman en had daarmee het boek uit. Ik zou er graag een bespreking over schrijven die het boek recht doet, maar ik zou niet weten hoe ik dat moest doen. Een keer lezen was er in elk geval niet genoeg voor, maar ook na drie keer zou het me waarschijnlijk niet lukken. Het boek speelt zich af op verschillende locaties, staat vol met Russische namen die ik door elkaar haalde, de verschillende verhalen hebben verbindingen die ik steeds vergat, de plaatsen had ik moeten opzoeken wat ik niet deed, en ga zo maar even door. Ik heb er een paar maanden over gedaan om het uit te lezen, waardoor ik aan het einde het begin allang weer vergeten was. Oorlog en vrede, waar het aan verwant is, heb ik niet gelezen. Van de geschiedenis van WO II weet ik onvoldoende. Maar dit alles verhinderde niet dat ik het boek toch zeer de moeite waard vond.

Het boek bevat een aantal verhaallijnen die elkaar af en toe raken, maar die voor mij toch vooral op zichzelf stonden, een beetje vergelijkbaar met, voor wie dat kent, Wolkenatlas van Mitchell. Sommige mensen komen in meer dan een verhaal voor, maar wat het boek vooral zijn eenheid geeft is de allesoverkoepelende situatie: WO II en dan in het bijzonder de strijd tussen Duitsland en Rusland, toegespitst in het beleg en de bevrijding van Stalingrad.

Wat het boek zijn grote kracht geeft (vind ik) is dat de schrijver mensen beschrijft zonder hen te beoordelen. Mensen blijken soms dapper, soms laf, soms denken ze aan een ander, soms alleen aan zichzelf. Op een keer verraad je een ander, later word je misschien zelf verraden. Soms vecht je, soms vlucht je. Je houdt van iemand maar later kan die liefde voorbij zijn. Kortom: de mens is een wezen dat door leven en lot bepaald wordt en we kunnen niet anders dan hem met verwondering en mededogen beschouwen en in de ander onszelf herkennen.

De manier waarop mensen zó beschreven worden dat je echt het gevoel hebt hun gedachtegang te kunnen volgen, vond ik heel bijzonder. Daarnaast zijn de verhalen soms erg indringend en aangrijpend, zoals het verhaal van de joden op weg naar het concentratiekamp en later naar de gaskamer. Of de brief die een joodse vrouw vanuit de Oekraïne aan haar zoon schrijft, wetend dat ze elk moment opgehaald kan worden om te worden doodgeschoten. Of het verhaal van die zoon, een atoomgeleerde die in ongenade valt bij de Partij en zijn werk niet meer kan uitoefenen en die dan opeens een onverwacht telefoontje krijgt waardoor alles verandert, en die daardoor zelf ook verandert. Of het verhaal van de moeder die hoort dat haar zoon gesneuveld is. Of het verhaal van de onkreukbare communist die door de geheime dienst wordt opgepakt en gemarteld. Of het verhaal van de commandant van een tankdivisie die tegen de zin van zijn superieuren eigenmachtig besluit de aanval even uit te stellen om levens te sparen. Of dat van het meisje dat, opeengepakt met vele andere vluchtelingen in een vastgevroren boot in de Wolga, achter een provisorisch gordijn haar zoon ter wereld brengt.

Het boek is erg mooi geschreven. Ik was in het bijzonder onder de indruk van de vele prachtige opsommingen. Het heeft wat betreft tijd en thematiek verwantschap met De Welwillenden van Littell. Maar waar ik De Welwillenden met moeite en alleen uit een soort plichtsgevoel las en toen ik het uithad dacht: dit wil ik nooit meer lezen, denk ik bij Leven en lot: dit moet ik zeker een tweede keer lezen.

Trek je vooral niets aan van de vele noten en de tientallen namen: ook als je niet alles en iedereen weet te plaatsen heeft het boek veel te bieden. Of trek je er wel wat van aan, zoek elke noot op en kijk bij elke naam wie het ook alweer was: het boek zal je dan ongetwijfeld nog meer bieden. Wie nooit romans leest, moet hier misschien maar eens een uitzondering maken. Het is in de eerste plaats een roman (of misschien een verzameling van romans), maar het heeft ook de sfeer van een reportage (de auteur is oorlogsjournalist geweest) en is tegelijk een psychologische studie. Wie juist graag romans leest moet het boek in elk geval proberen, zou ik zeggen.